ایقاظ النائمین«إيقاظ النائمين»، از آثار صدر المتألهین شیرازی و به زبان عربى است. ۱ - معرفى اجمالى « إيقاظ النائمين»، از آثار صدر المتألهين شيرازى و به زبان عربى است؛ هر چند مشاهده مى‌شود كه مؤلف، در موارد متعددى به أشعار فارسی از مولوی و شیخ محمود شبستری و ديگران استشهاد كرده است. [۱]
إيقاظ النائمين، تصحيح، تحقيق، مقدمه و تعليق دكتر محمد خوانسارى، ص ۴، ۹، ۱۲، ۲۰، ۲۱، ۲۸، ۲۹، ۳۱، ۴۳، ۴۵، ۴۶، ۵۷، ۷۶، ۱۰۰، ۱۰۲، ۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۵ و ۱۱۱؛
۲ - وجه نامگذاری کتابعنوان إيقاظ النائمين( بيداركردن خفتگان)، إشاره به يقظه دارد كه اولين گام در سیر و سلوک معنوی است. [۲]
همان‌طور كه به‌طور مثال خواجه عبد الله أنصارى، اولين منزل سلوك در قسم بدايات را يقظه دانسته است( ر. ك. منازل السائرين، ص ۳۵- ۳۷)؛
برخى نيز اين نام‌گذارى را اشاره‌اى ظريف به اين نكته دانسته‌اند كه فلاسفه همه خوابند و صدر المتألهين و همراهانش بيدار و بدين ترتيب او، روش فلسفى رايج در ميان فلاسفه ديگر را مردود و ضعيف. [۳]
المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛
به نظر مى‌رسد كتاب‌هايى مانند« المبدأ و المعاد »،« الحکمة العرشیة »،« المظاهر الالهیّة »،« أسرار الآیات »،« الشواهد الربوبیة »( و رساله ديگرى به همين نام)،« إکسیر العارفین »،« إيقاظ النائمين»،« مفاتیح الغیب »،« المسائل القدسیة » و« الواردات القلبیة » مربوط به دو دهه آخر زندگى صدر المتألهين( سال‌هاى ۱۰۳۰ تا ۱۰۵۰ ق) است. فلسفه او در اين كتب رنگ ديگرى به خود گرفته؛ گويى برگرفته از قرآن و مشاهدات معنوى خود اوست و در اينها به براهين منطقى و عقلى، چندان مقيد نيست. [۴]
المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۷۲؛
۳ - تاریخ نگارش کتابصدر المتألهين، كتاب« الحکمة العرشیة » را بعد از اسفار اربعه نوشته است و به نظر مى‌رسد نگارش« إيقاظ النائمين» بعد از اين دو باشد. [۵]
المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛
هرچند موضوع اصلى كتاب، عرفان نظرى است و نويسنده به مبحث توحيد و وحدت شخصى وجود، بيش از هر مطلب ديگرى توجّه دارد، ولى در اين ميان، مراحل تكامل و سير و سلوك معنوى انسان نيز با دقّت و تفصيل شرح داده مى‌شود. ۴ - ساختار کتابكتاب، چندان منظّم نيست و فصل‌بندى مشخصى ندارد و لذا هر بحثى، ادامه مباحث قبل و زمينه‌ساز مطالب بعد نيست و در آن، تكرار و پراكنده‌نويسى مشاهده مى‌شود. ۷ مؤلف، عنوان‌هاى كلى و مبهمى چون تمهيد، إرشاد، إشعار، إعلام، تسجيل، تنبيه، إفاضة، تجليات، لمعات كشفية، إشراقات إلهية و مقامٌ جمعىٌ و... براى بحث‌هاى خود برگزيده است. با اين همه، اين رساله و ديگر آثار عرفانى صدر المتألهين از حيث جنبه ذوقى و زيبايى و شيوايى عبارت در اوج فصاحت است. نويسنده، عباراتى دل‌انگيز و هيجان‌آور و بسيار شاعرانه را همراه با آرايش‌هاى لفظى، به‌نحو بسيار طبيعى و بدون كمترين تكلف به كار مى‌برد؛ از صنايع ادبى و فنّ بلاغت بهره بسيار مى‌گيرد و سخن خود را به اقسام تشبيه و استعاره و مخصوصاً سجع و موازنه و استشهاد به آيات قرآن كريم( بيش از ۸۰ آيه) و روايات مأثور( بيش از ۲۰ روايت) و استشهاد به أشعار عربى و فارسى( حدود ۶۰ شعر) و إرسال مثل مى‌آرايد. سخن از وجد و حال و شور و شيدايى و عشق و بى‌خودى و بالاخره رها كردن ما و من و إتصال به حقّ و فناى فى الله است. [۶]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه هفت و هشت؛
۵ - گزارش محتواهرچند گزارش تفصيلى محتواى كتاب با توجه به ساختار خاصّ آن، آسان نيست، ولى گزيده‌اى از مهم‌ترين مطالب آن، چنين است: ۱. مؤلف، در آغاز، با بيان اينكه برترين و غامض‌ترين دانش، علم توحید است، إشاره مى‌كند كه پيش از اين، اين مسئله را به شكل استدلالى در كتاب‌ها و رساله‌هاى متعدد تحقيق كرده‌ام، ولى مباحث حاضر، با روشى ديگر طرح خواهد شد. ارزش اين روش جديد را كه الهى و قدسى است، جز عارفان كامل نمى‌دانند و مخاطبان مطالب اين كتاب، پويندگان طريق سير و سلوك معنوى هستند. [۷]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه سه و هفت؛
۵.۱ - رابطه این کتاب و کتاب اسفار۲. اين مطالب شريف در كتاب بزرگ أسفار، به‌صورت پراكنده توضيح داده شده، ولى در اينجا فقط اشاره‌اى به آن مى‌شود و البته علوم مکاشفه در قالب حروف و كلمات نمى‌گنجد و بدون چشيدن دانسته نمى‌شود. عارفان بزرگ، نه با تصور و تصدیق و برهان ، بلكه با قلب سلیم و خشوع و إنابه ، به معرفت و شهود رسيدند و هدف بزرگان سلوك از بيان و نگارش، فقط تنبيه و تشويق است و ما نيز به آنان إقتدا مى‌كنيم. [۸]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه پنج و هشت؛
۵.۲ - مظهر بودن ممکنات۳. مؤلف بيان كرده است كه همه ممكنات، آينه، مظهر و جلوه‌گاه حضرت حقّند و در بين آنان، انسان، برتر است و در ميان همه انسان‌ها، حضرت علی( ع) بعد از رسول أکرم( ص) بهتر و بيشتر از هر كس ديگرى نور خدا را مى‌بيند و نشان مى‌دهد. [۹]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه ۷۲-۶۹.
۵.۳ - مراحل سلوک معنوی۴. صعود به كمال انسانى، امرى تدريجى است و با خواندن كتاب، بدون رياضت و سلوك الى الله حاصل نمى‌شود. صدر المتألهين شيرازى، معتقد است ولادت معنوى- كه در عرف صوفيان،« فتح» ناميده مى‌شود- همانند ولادت صورى و متوقف بر چهار ركن إيمان، توبه، زهد و عبادت است و انسانى كه از خواب غفلت و جهالت بيدار شده و دانسته كه پشت ديوار طبيعت و لذّت نيز خبرى هست، از گناهانش توبه مى‌كند، به‌سوى خدا روى مى‌آورد و متوجه سلوك إلى الله مى‌شود. اين سلوك، چند مرحله دارد: اول، ترك إلتفات به غير حقّ جلّ جلاله؛ دوم، به‌كارگيرى قواى خويش در آنچه براى آن آفريده شده است؛ سوم، تلطيف باطن تا نفس پذيراى تجليات حقّ شود؛ فكر لطيف و عشق عفيف، به پيدايش اين مهمّ كمك مى‌كند و مسافر إلى الله هميشه بايد نفسش را در گفتار و كردارش مورد محاسبه قرار دهد و او را در جايگاه متهم بنشاند. [۱۰]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح،۹۰-۸۶
۵. چون عرفان صدرايى، مثبت و موافق شريعت است، او با گوشه‌نشينى و خلوت‌گزینی دائم، مخالف است و لذا در سلوك إلى الله، مواردى مانند رعايت جانب حقّ، اهتمام به زهد، صيام، قيام، رعايت جانب خلق، عنايت به جمعه، جماعت، نکاح ، عيادت بيماران، تشییع جنازه، إطعام مسكينان و مجهز ساختن لشكريان را ضرورى شمرده است. [۱۱]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۲.
۶. به نظر مؤلف، عارفان هيچ اختلافى با يك‌ديگر در اين موضوع ندارند كه حقّ تعالى، حقيقت وجود است و اعتراضات كسانى مانند شيخ علاء الدوله سمنانى در حاشيه فتوحات بر ابن عربى و قونوى، اختلاف لفظى است، ولى در معنا و مقصود، توافق دارند. [۱۲]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۲.
۷. درجات مردم در عبادت از نظر خلوص و ناخالصى، وابسته به مراتب معرفت آنان به حضرت حقّ تعالى است. انسان‌ها از جهت شناسايى مبدأ و معاد چند طبقه گوناگون هستند: طبقه اول، اصحاب مکاشفه هستند كه حضرت حقّ را مى‌شناسند و به خود إلتفاتى ندارند؛ طبقه دوم، حكيمانى فاضلند كه حقّ تعالى را با تعقل مى‌شناسند، ولى مى‌دانند كه او برتر از وهم و خيال است؛ طبقه سوم، عموم اهل ایمان هستند كه از تعقل حكيمانه عاجزند، ولى او را از خيالات و جسمانيات منزّه مى‌شمارند؛ طبقه چهارم، اهل تسليم و تعبدند كه حتى از امور وهمى نيز عاجزند و براى خدا و ملكوتش مثال‌هايى جسمانى مى‌زنند، ولى او را مبرّاى از عوارض جسم مى‌شمارند و پايين‌تر از اين طبقه، گروهى كوته‌بين هستند كه چيزى جز ماديات نمى‌توانند تصور كنند. [۱۳]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۱۰۸-۱۰۹
۶ - نسخه‌هاى تصحيح شده كتاب ۱. تصحيح دکتر سید محسن مؤیدی كه با استفاده از دو نسخه خطى همراه با مقدمه‌اى در سال ۱۳۶۱ ش، منتشركرده است. متأسفانه اين نسخه‌ها به دست كاتبانى كم‌مايه و بى‌دقت تحرير شده كه سواد فلسفى نداشته‌اند و لذا غلطهاى فراوانى در آن‌ها راه يافته و شگفتا، بسيارى از آن اغلاط در اين تصحيح نيز برطرف نشده است! [۱۴]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۹.
۲. تصحيح استاد دکتر محمد خوانساری كه بر اساس سه نسخه خطى و نيز با مقابله با نسخه چاپى دكتر مؤيدى و رفع اغلاط نسخه‌ها، همراه با مقدمه‌اى عالمانه و تحقيق و تعليق و فهرست‌هاى فنّى در سال ۱۳۸۶ ش، به همت بنياد حكمت اسلامى صدرا منتشر شده است. اين تصحيح، معتبر و بسيار ارزش‌مند است. تعليقات مصحح، توضيحات مفصل و سودمندى است كه بعد از متن اصلى درج شده است [۱۵]
إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۰۴-۱۱۹
، ولى البته جنبه انتقادى ندارد و افزون بر شرح و تبيين مطالب متن، بيان‌گر مستندات و آدرس آيات و روايات و... است.۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار ملاصدرا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |